भारताचा थोर गणिती श्रीनिवास रामानुजम - भाग ५

सर्व सन्मान व कीर्ति मिळवून पण आजारी अवस्थेत रामानुजम बोटीने भारतात परत आला. मुंबईला त्याच्या स्वागतासाठी आई व भाऊ होते पण कौटुंबिक कलहांमुळे त्याच्या पत्नीला कळवलेलेच नव्हते! ती माहेरीच राहात होती व नंतर ती भावाबरोबर घरी आली. रामानुजम मद्रासला व मग कुंभकोणमला गेला. त्या प्रांतातील मोठमोठ्या प्रसिद्ध डॉक्टरांची औषधयोजना चालू झाली. अनेक क्षेत्रातील थोर लोक येऊन भेटत होते व लागेल ती मदत करत होते. पत्नी त्याची सेवाशुश्रूषा मनापासून करत होती. सासवासुनांचे अजिबात पटत नव्हते व या आजारपणातहि त्यांची भांडणे अखंड चालू होतीं. अर्थातच रुग्णाला त्याचा त्रास होतच होता. डॉक्टरांचे असे स्पष्ट मत होते की मद्रासच्या दमट हवेत राहून सुधारणा होणार नाही. चांगल्या हवेच्या ठिकाणी राहून सर्व औषधोपचार काळजीपूर्वक केले पाहिजेत. रामानुजमच्या आईने याला नकार दिला व मुलगा माझ्याजवळच हवा असा हेका धरला. डॉक्टरांच्या प्रयत्नांना यश येईना.
अशा परिस्थितीतहि रामानुजमचे संशोधनकाम चालूच होते. स्फुरणारे नवीन सिद्धान्त लिहून काढले जात होते. त्याने पानेच्यापाने भरून जात होती. पुरी सिद्धता लिहून ठेवण्यात रामानुजमला अजूनहि रस नव्हताच. अल्पशिक्षित अशा त्याच्या पत्नीने मात्र असे सर्व कागद काळजीपूर्वक जतन केले. नवऱ्याचे काम काहीहि कळत नव्हते पण त्याला जगात मोठा मान आहे एवढे तिला नक्की समजले होते. काही महिने असे गेले पण प्रकृति खालावतच जाऊन अखेर एप्रिल १९२० मध्ये रामानुजमच्या जीवनाचा दु:खद अंत झाला.
त्याच्या पश्चात त्याच्या कुटुंबाची वाताहतच झाली. पत्नीला थोडी पेन्शन मिळाली. शिवणकाम करून त्यात भर घालून तिने पुढे दीर्घ आयुष्य कष्टात घालवले. मूल नव्हतेच. मात्र उत्तर आयुष्यात तिने एक मुलगा दत्तक घेतला होता. रामानुजमच्या धाकट्या भावांचे थोडेफार शिक्षण झाले व नोकऱ्या करून त्यानी आईला सांभाळले. मद्रास युनिव्हर्सिटीने रामानुजमच्या अखेरच्या काळातील संशोधनाचे कागद त्याच्या पत्नीकडून थोडा मोबदला देऊन मिळवले व प्रसिद्ध केले. मात्र त्याची एखादी प्रतहि त्याच्या पत्नीला पतीची आठवण म्हणून दिली नाही. हे अखेरचे संशोधन जगभरच्या गणितज्ञाना मिळाले व पुढील कित्येक दशके त्या कागदांचा अभ्यास व त्याच्या प्रमेयांच्या सिद्धता तपासणे हे काम त्याना पुरले व कित्येकाना त्यातून डॉक्टरेट मिळाली!
रामानुजमचे चरित्र वाचून तो भारतीय असल्याचा अभिमान वाटतो पण त्याच्या अपमृत्यूमुळे मन विषण्ण होते. त्याचा सच्चा मित्र व मार्गदर्शक हार्डी याला रामानुजमबद्दल फार आदर व अभिमान होता. त्याच्या माहितीच्या नव्या-जुन्या, इंग्लिश वा युरोपियन अनेक गणितज्ञांपेक्षा तो रामानुजमची योग्यता जास्त मानी. समोर मांडलेला गणितातील सिद्धान्त कळणारे, तपासून पाहून बरोबर-चूक ठरवू शकणारे पुष्कळ मिळतील पण सर्वस्वी नवीन तत्त्व वा प्रमेय वा सिद्धांत सुचणारा वा स्फुरणारा रामानुजमसारखा फार विरळा असे तो म्हणे यांतच रामानुजमची सर्व थोरवी आली असे म्हणता येईल.