भारताचा थोर गणिती - श्रीनिवास रामानुजम - भाग ४

हार्डीने रामानुजमला सर्व प्रकारे मार्गदर्शन केले. गणितसंशोधनावरचे रामानुजमचे प्रबंध आता विख्यात जर्नल्समधून प्रसिद्ध होऊ लागले. त्याचे जुने काम व प्रचंड प्रमाणावरील नवीन कामहि गणितज्ञांपुढे मांडले जाऊ लागले. त्यावर चर्चा, वादविवाद, भेटीगाठी,सभा होऊ लागल्या. हार्डीच्या मनातील हेतु सफळ झाला. हार्डी हा रामानुजमचा नि:स्वार्थी मित्र व चाहता होता. गणितज्ञांच्या सभेपुढे रामानुजमच्या प्रमेयांवर हार्डी स्वत: चर्चात्मक प्रबंध सादर करी.
रामानुजमने इंग्लंडला येण्याचे ठरविले तेव्हा त्याने आईला वचन दिले होते कीं मला इंग्रजी पोषाख करावा लागेल, शेंडी काढावी लागेल, केस राखावे लागतील पण मी शाकाहार सोडणार नाही. ते वचन त्याने खाण्याचे फार हाल होऊनहि कधी मोडले नाही. मद्रासी पद्धतीचे शाकाहारी जेवण जसे जमेल तसे, मुळात सवय मुळीच नसूनहि, त्याला स्वत:लाच बनवावे लागे. पहिली दोन वर्षे साधारण बरी गेली पण नंतर पहिले महायुद्ध सुरू झाले व मग सर्वच वस्तूंची भीषण टंचाई वाढत गेली व हाल होऊ लागले. दोन वर्षांनंतर त्याला शिष्यवृत्ति वाढवून मिळाली. मात्र युद्ध सुरू असल्यामुळे भारतात परत येणे शक्य नव्हते. केंब्रिजमध्येहि खूप बदल झाले. विद्यार्थी व अध्यापकही सैन्यात भरती होऊ लागले. नवीन विद्यार्थी कमी झाले. कॉलेजच्या आवारातच एक हॉस्पिटल सुरू झाले. जखमी सैनिक तेथे मोठ्या प्रमाणावर येऊ लागले. बॉंबहल्ले नव्हते पण वातावरण पूर्ण युद्धमय झाले.. खाण्याचे हाल, अति थंडी, गणितप्रेमी सोडले तर इतर इग्रज समाजाची नैसर्गिक अलिप्तवृत्ति व त्यामुळे एकलकोंडेपणा, भारतातून येणाऱ्या पत्रातून, सासूसुनांची भांडणे व कटकटींच्याच बातम्या, या सर्वांच्या परिणामी रामानुजमची प्रकृति वरचेवर बिघडू लागली. सर्दी, खोकला, ताप या चक्रात तो सापडला. हार्डीने त्याच्या औषधपाण्याची सोय केली पण खाण्याचे हाल निवारत नव्हते. हळूहळू दुखणे बळावत जाऊन क्षयावर गेले. हॉस्पिटलमध्ये काही महिने गेले. तेव्हा इंग्लंडमध्येहि क्षयावर फारसे उपचार उपलब्ध नव्हते. पौष्टिक खाण्याअभावी सुधारणा होत नव्हती. हार्डी वरचेवर भेटत असे. थोडें बरे वाटून रामानुजम बाहेर आला. प्रकृति सुधारत नव्हतीच.
केंब्रिज विद्यापीठाने रामानुजमला, अपवाद करून, कोणत्याही परीक्षेविना बी. ए. ची पदवी पूर्वीच दिली होती. नंतर एम. ए. हि दिली. केंब्रिजने त्याला फेलोशिप द्यावी अशी हार्डीची खटपट होती पण जमले नव्हते. हार्डी स्वत: रॉयल सोसायटीचा फेलो होता. इंग्लंडमधला तो सर्वोच्च सन्मान होता. हार्डीने रॉयल सोसायटीला आग्रहाने सुचवले की रामानुजमला फेलो म्हणून स्वीकृत करावे. १९१८ मध्ये त्याच्या खटपटीला यश येऊन रामानुजमला विद्येच्या क्षेत्रातील इंग्लंडमधील सर्वोच्च सन्मान, फेलो ऑफ द रॉयल सोसायटी, हा मिळाला! न्यूटनसारख्यांच्या पंक्तीत तो जाऊन बसला! त्यानंतर केम्ब्रिज बिद्यापीठानेहि त्याला फेलोशिप दिली. एव्हाना युद्ध संपले होते. एकूण परिस्थिती पाहून, रामानुजमने भारतात परत जावे व प्रकृति सुधारल्यावर परत केंब्रिजला यावे असे हार्डीने सुचवले. आता पैशांचा प्रश्न नव्हता. मद्रास युनिव्हर्सिटीने त्याला वार्षिक २५० पौंडांची भरघोस शिष्यवृत्ति दिली होती. रामानुजम एवढा निरपेक्ष की त्याने मद्रासला कळवले की मला एवढ्या पैशांची गरजच नाही. माझा व कुटुंबाचा खर्च भागून उरणारी रक्कम इतर गरजू विद्यार्थ्याना द्या! अशा प्रकारे सर्व सन्मान मिळवून पण गंभीर आजारी अवस्थेत रामानुजम भारतात परत आला. पुढील दु:खद हकीगत पुढील भागात.