जोन्सटाउनचा पूर - भाग २

पुस्तकातील पहिल्या दोन पानांचे फोटो पहिल्या भागात दिले होते. लेखाचा उरलेला भाग आता वाचावयास मिळेल. पहिल्या भागातील दुसरे पान पुन्हा वाचा म्हणजे तिसर्‍या पानाची नीट संगति लागेल. घटना व त्यावरील पुस्तक दोन्हीहि जुनी आहेत व मी वाचल्यालाहि बराच काळ लोटला. मात्र त्यातील मनुष्यस्वभावाचे दर्शन अजूनहि ताजेच म्हणावे लागेल. या कारणास्तव या जुन्या विषयावर लिहिले.

जोन्सटाउनचा पूर

आज माझ्या एका पुस्तकातील आणखी एका लेखाची पहिली दोन पाने प्रसिद्ध करीत आहे. या विषयावर आमच्या ज्येष्ठ नागरिक संघटनेत मी एक व्याख्यानहि दिले होते. (इतर कोणी बोलावल्यास पुन्हाहि देण्याची तयारी आहे!) लेखात प्रथमच म्हटल्याप्रमाणे पुस्तक वाचताना पानशेतच्या प्रलयाची आठवण येत होती.

उरलेली पाने भाग दोन मध्ये वाचावयास मिळतील.

एका शब्दकोषाची कथा भाग २

मागील भागामध्ये कोष बनवण्याची प्रक्रिया वर्णन केली होती. हे पुस्तक वाचेपर्यंत मला त्याची काहीहि कल्पना नव्हती. आपण शाळकरी वयापासून कोष वापरतो पण तो बनवण्यासाठी किती कष्ट व वेळ खर्च पडलेला असेल याची आपणाला कल्पना नसते. प्रोफेसर मुरे याची हकीगत मागील भाग १ मध्ये सुरू केली होती तेथून पुढे वाचावे. संदर्भ लागण्यासाठी आवश्यक तर भाग १ मधील दुसरे पान पुन्हा वाचून मग हा भाग वाचावा. हे पुस्तक अचानकच माझ्या हाती लागले होते. माझ्याप्रमाणेच आपणालाही ते आवडले असावे ही अपेक्षा आहे.

एका शब्दकोषाची कथा - भाग १

प्रिय वाचक,

आज नवीन विषय सुरू करीत आहे. माझ्याच एका जुन्या लेखाचे हे पुन:प्रक्षेपण आहे. पूर्वी ट्रू-टाइप फॉन्ट मध्ये टाइप केलेला मजकूर पुन्हा युनिकोड मध्ये टाइप करण्याचे टाळण्यासाठी छापलेल्या लेखाच्या पानांचे फोटो वापरले आहेत. मजकूर वाचण्यासाठी अवश्य तर फोटोवर क्लिक करा म्हणजे मजकूर स्पष्ट वाचता येईल. माझे बरेचसे कष्ट वाचवण्यासाठी आपणास थोडे कष्ट देतो आहे याबद्दल क्षमा करावी ही विनंति. उरलेल्या हकीगतीसाठी पुढील भाग जरूर पहावा. धन्यवाद!

महंमद पैगंबर

प्रेषित महंमद पैगंबर
लेखक : बार्नबी रॉजरसन
प्रकाशन वर्ष – २००३

हा एक उत्तम चरित्रग्रंथ आहे. लेखकाने इस्लाम, कुराण व पैगंबराबद्दल पूर्ण आदराने लिहिले आहे. लेखकाने महंमदापूर्वीपासून त्याच्या मृत्यूपर्यंतचा अरबस्तानचा इतिहास, महंमदाचा आयुष्यक्रम व इस्लामचा उदय व उत्कर्ष याबद्दल लिहिले आहे. महमदाचे चाळिशीपर्यंतचे साधेसुधे व्यक्तिमत्व, मूळचा निरक्षरपणा, व त्यानंतर साक्षात्कार झाल्यावरचे जीवन याचे ठसठशीत चित्रण केले आहे. इस्लामचा अरबस्तानातील प्रसार व विस्तार याची कथा वाचावयास मिळते. काही मुख्य माहितीची नोंद केली आहे. पुस्तक मुळातून जरूर वाचावे असे आहे.
१ इस्लामच्या उदयापूर्वी अरबस्तानातील लोक, जे मुख्यत्वेकरून टोळ्यांचे जीवन जगत होते, ते ज्यू, ख्रिस्ती वा आदिवासी धर्मांचे अनुयायी होते. अनेक दैवते उपासली जात असत. काबाची उपासना त्यात फार महत्वाची होती. तिला इस्लाममधे मानाचे स्थान दिले गेले. इतर लहान मोठी दैवते मात्र टाकून दिली गेली. महंमदाला अब्राहामपासूनच्या सर्व ज्यू व ख्रिस्ती प्रेषितांबद्दल अतिशय आदरभाव होता. मात्र तो स्वत:ला त्यांच्या परंपरेतला अखेरचा प्रेषित मानत असे व यापुढे दुसरा कोणी प्रेषित येणार नाही, मीच शेवटचा असे त्याचे सांगणे असे. सर्व मुसलमान यावर दृढ श्रद्धा ठेवतात.
२. इस्लामचे असे निक्षून सांगणे आहे कीं ईश्वर एकच आहे, अल्ला हे त्याचे नाव आहे व महंमद हा त्याचा प्रेषित आहे. आणखी काही नाही. प्रत्येक मुसलमानाने अल्लाची स्वत:च प्रार्थना करावयाची, कोणा मध्यस्थाची गरज नाही वा परवानगीहि नाही!
३. मुस्लिम सुरवातीला जेरुसलेमकडे तोंड करून प्रार्थना करीत. मक्केकडे तोंड करण्याची प्रथा मागाहून सुरू झाली.
४. महंमद हा कुरैशी जमातीच्या प्रमुखाचा नातू, मुलीचा मुलगा होता व त्याचा पिता वारला होता. जमातीचे पुढारीपण पुढे मामाकडे आले. या जमातीने इस्लामचा स्वीकार केला नव्हता मात्र महंमदाला आजोबांचा व नंतर मामाचा पाठिंबा होता त्यामुळे दीर्घकाळपर्यंत त्याला जमातीकडून धोका झाला नाही.
५. धार्मिक संघर्षामुळे मुस्लिमाना मक्केत राहणे धोक्याचे होऊ लागले तेव्हा महंमदाने मुस्लिमांना प्रथम अबिसिनियामध्ये पाठवले. हा देश खरेतर श्रद्धावंत ख्रिश्चनधर्मीयांचा होता, तरीहि त्यांना स्वीकारले गेले.
६. पुढे सर्वच मुस्लिमधर्मीयांना मक्का सोडून मदिनेला जाण्याची पाळी आली. मदिना हे एक उत्तर दिशेला ओऍसिसचे शहर होते. तेथे दुसऱ्या जमातीचे वर्चस्व होते व त्यातील बरेचसे ख्रिस्ती व ज्यू होते. मुहंमदालाहि आता कुरैशी जमातीकडून धोका होता. सर्व मुस्लिमांना मदिनेस पाठवून कुरैशींच्या ठरलेल्या हल्ल्याच्या आदल्या रात्री महंमद व अबूबकर जिवानिशी मक्केतून निसटून मदिनेला पोचले. या स्थलांतरालाच हिजरा वा हिजरी म्हणतात व इस्लामची कालगणना तेथून सुरू होते.
७. मदिनामध्ये इस्लामने मूळ धरले व हळूहळू संघर्ष करीतच, सर्व अरबस्तानभर महंमदाच्या हयातीतच इस्लामचा प्रसार झाला.
८. इस्लाम ब्रह्मचर्य पाळण्याला मुळीच महत्व देत नाही. उलट, मुस्लिमांनी सर्वसाधारण कौटुंबिक जीवन जगावे, दातृत्व भावना बाळगावी, नेमाने ठरलेल्या वेळीं अल्लाची श्रद्धेने प्रार्थना करावी, प्रार्थनेसाठी मुस्लिम व अल्ला यांचेमध्ये कोणी मध्यस्थ नाही, शुचिता पाळावी अशी इस्लामची शिकवण आहे.
९. महंमदाच्या स्वत:च्या काळात जबरदस्तीने इस्लामची दीक्षा दिली जात नव्हती.
१०. महंमदाने स्वत: अनेक विवाह केले मात्र मुस्लिम पुरुषांसाठी चार विवाहांची मर्यादा ठरवून दिली तीहि जे चौघीनाहि समान वागणूक देऊ शकतील त्यांच्यासाठीच!

भारताचा थोर गणिती श्रीनिवास रामानुजम - भाग ५

सर्व सन्मान व कीर्ति मिळवून पण आजारी अवस्थेत रामानुजम बोटीने भारतात परत आला. मुंबईला त्याच्या स्वागतासाठी आई व भाऊ होते पण कौटुंबिक कलहांमुळे त्याच्या पत्नीला कळवलेलेच नव्हते! ती माहेरीच राहात होती व नंतर ती भावाबरोबर घरी आली. रामानुजम मद्रासला व मग कुंभकोणमला गेला. त्या प्रांतातील मोठमोठ्या प्रसिद्ध डॉक्टरांची औषधयोजना चालू झाली. अनेक क्षेत्रातील थोर लोक येऊन भेटत होते व लागेल ती मदत करत होते. पत्नी त्याची सेवाशुश्रूषा मनापासून करत होती. सासवासुनांचे अजिबात पटत नव्हते व या आजारपणातहि त्यांची भांडणे अखंड चालू होतीं. अर्थातच रुग्णाला त्याचा त्रास होतच होता. डॉक्टरांचे असे स्पष्ट मत होते की मद्रासच्या दमट हवेत राहून सुधारणा होणार नाही. चांगल्या हवेच्या ठिकाणी राहून सर्व औषधोपचार काळजीपूर्वक केले पाहिजेत. रामानुजमच्या आईने याला नकार दिला व मुलगा माझ्याजवळच हवा असा हेका धरला. डॉक्टरांच्या प्रयत्नांना यश येईना.
अशा परिस्थितीतहि रामानुजमचे संशोधनकाम चालूच होते. स्फुरणारे नवीन सिद्धान्त लिहून काढले जात होते. त्याने पानेच्यापाने भरून जात होती. पुरी सिद्धता लिहून ठेवण्यात रामानुजमला अजूनहि रस नव्हताच. अल्पशिक्षित अशा त्याच्या पत्नीने मात्र असे सर्व कागद काळजीपूर्वक जतन केले. नवऱ्याचे काम काहीहि कळत नव्हते पण त्याला जगात मोठा मान आहे एवढे तिला नक्की समजले होते. काही महिने असे गेले पण प्रकृति खालावतच जाऊन अखेर एप्रिल १९२० मध्ये रामानुजमच्या जीवनाचा दु:खद अंत झाला.
त्याच्या पश्चात त्याच्या कुटुंबाची वाताहतच झाली. पत्नीला थोडी पेन्शन मिळाली. शिवणकाम करून त्यात भर घालून तिने पुढे दीर्घ आयुष्य कष्टात घालवले. मूल नव्हतेच. मात्र उत्तर आयुष्यात तिने एक मुलगा दत्तक घेतला होता. रामानुजमच्या धाकट्या भावांचे थोडेफार शिक्षण झाले व नोकऱ्या करून त्यानी आईला सांभाळले. मद्रास युनिव्हर्सिटीने रामानुजमच्या अखेरच्या काळातील संशोधनाचे कागद त्याच्या पत्नीकडून थोडा मोबदला देऊन मिळवले व प्रसिद्ध केले. मात्र त्याची एखादी प्रतहि त्याच्या पत्नीला पतीची आठवण म्हणून दिली नाही. हे अखेरचे संशोधन जगभरच्या गणितज्ञाना मिळाले व पुढील कित्येक दशके त्या कागदांचा अभ्यास व त्याच्या प्रमेयांच्या सिद्धता तपासणे हे काम त्याना पुरले व कित्येकाना त्यातून डॉक्टरेट मिळाली!
रामानुजमचे चरित्र वाचून तो भारतीय असल्याचा अभिमान वाटतो पण त्याच्या अपमृत्यूमुळे मन विषण्ण होते. त्याचा सच्चा मित्र व मार्गदर्शक हार्डी याला रामानुजमबद्दल फार आदर व अभिमान होता. त्याच्या माहितीच्या नव्या-जुन्या, इंग्लिश वा युरोपियन अनेक गणितज्ञांपेक्षा तो रामानुजमची योग्यता जास्त मानी. समोर मांडलेला गणितातील सिद्धान्त कळणारे, तपासून पाहून बरोबर-चूक ठरवू शकणारे पुष्कळ मिळतील पण सर्वस्वी नवीन तत्त्व वा प्रमेय वा सिद्धांत सुचणारा वा स्फुरणारा रामानुजमसारखा फार विरळा असे तो म्हणे यांतच रामानुजमची सर्व थोरवी आली असे म्हणता येईल.

भारताचा थोर गणिती - श्रीनिवास रामानुजम - भाग ४

हार्डीने रामानुजमला सर्व प्रकारे मार्गदर्शन केले. गणितसंशोधनावरचे रामानुजमचे प्रबंध आता विख्यात जर्नल्समधून प्रसिद्ध होऊ लागले. त्याचे जुने काम व प्रचंड प्रमाणावरील नवीन कामहि गणितज्ञांपुढे मांडले जाऊ लागले. त्यावर चर्चा, वादविवाद, भेटीगाठी,सभा होऊ लागल्या. हार्डीच्या मनातील हेतु सफळ झाला. हार्डी हा रामानुजमचा नि:स्वार्थी मित्र व चाहता होता. गणितज्ञांच्या सभेपुढे रामानुजमच्या प्रमेयांवर हार्डी स्वत: चर्चात्मक प्रबंध सादर करी.
रामानुजमने इंग्लंडला येण्याचे ठरविले तेव्हा त्याने आईला वचन दिले होते कीं मला इंग्रजी पोषाख करावा लागेल, शेंडी काढावी लागेल, केस राखावे लागतील पण मी शाकाहार सोडणार नाही. ते वचन त्याने खाण्याचे फार हाल होऊनहि कधी मोडले नाही. मद्रासी पद्धतीचे शाकाहारी जेवण जसे जमेल तसे, मुळात सवय मुळीच नसूनहि, त्याला स्वत:लाच बनवावे लागे. पहिली दोन वर्षे साधारण बरी गेली पण नंतर पहिले महायुद्ध सुरू झाले व मग सर्वच वस्तूंची भीषण टंचाई वाढत गेली व हाल होऊ लागले. दोन वर्षांनंतर त्याला शिष्यवृत्ति वाढवून मिळाली. मात्र युद्ध सुरू असल्यामुळे भारतात परत येणे शक्य नव्हते. केंब्रिजमध्येहि खूप बदल झाले. विद्यार्थी व अध्यापकही सैन्यात भरती होऊ लागले. नवीन विद्यार्थी कमी झाले. कॉलेजच्या आवारातच एक हॉस्पिटल सुरू झाले. जखमी सैनिक तेथे मोठ्या प्रमाणावर येऊ लागले. बॉंबहल्ले नव्हते पण वातावरण पूर्ण युद्धमय झाले.. खाण्याचे हाल, अति थंडी, गणितप्रेमी सोडले तर इतर इग्रज समाजाची नैसर्गिक अलिप्तवृत्ति व त्यामुळे एकलकोंडेपणा, भारतातून येणाऱ्या पत्रातून, सासूसुनांची भांडणे व कटकटींच्याच बातम्या, या सर्वांच्या परिणामी रामानुजमची प्रकृति वरचेवर बिघडू लागली. सर्दी, खोकला, ताप या चक्रात तो सापडला. हार्डीने त्याच्या औषधपाण्याची सोय केली पण खाण्याचे हाल निवारत नव्हते. हळूहळू दुखणे बळावत जाऊन क्षयावर गेले. हॉस्पिटलमध्ये काही महिने गेले. तेव्हा इंग्लंडमध्येहि क्षयावर फारसे उपचार उपलब्ध नव्हते. पौष्टिक खाण्याअभावी सुधारणा होत नव्हती. हार्डी वरचेवर भेटत असे. थोडें बरे वाटून रामानुजम बाहेर आला. प्रकृति सुधारत नव्हतीच.
केंब्रिज विद्यापीठाने रामानुजमला, अपवाद करून, कोणत्याही परीक्षेविना बी. ए. ची पदवी पूर्वीच दिली होती. नंतर एम. ए. हि दिली. केंब्रिजने त्याला फेलोशिप द्यावी अशी हार्डीची खटपट होती पण जमले नव्हते. हार्डी स्वत: रॉयल सोसायटीचा फेलो होता. इंग्लंडमधला तो सर्वोच्च सन्मान होता. हार्डीने रॉयल सोसायटीला आग्रहाने सुचवले की रामानुजमला फेलो म्हणून स्वीकृत करावे. १९१८ मध्ये त्याच्या खटपटीला यश येऊन रामानुजमला विद्येच्या क्षेत्रातील इंग्लंडमधील सर्वोच्च सन्मान, फेलो ऑफ द रॉयल सोसायटी, हा मिळाला! न्यूटनसारख्यांच्या पंक्तीत तो जाऊन बसला! त्यानंतर केम्ब्रिज बिद्यापीठानेहि त्याला फेलोशिप दिली. एव्हाना युद्ध संपले होते. एकूण परिस्थिती पाहून, रामानुजमने भारतात परत जावे व प्रकृति सुधारल्यावर परत केंब्रिजला यावे असे हार्डीने सुचवले. आता पैशांचा प्रश्न नव्हता. मद्रास युनिव्हर्सिटीने त्याला वार्षिक २५० पौंडांची भरघोस शिष्यवृत्ति दिली होती. रामानुजम एवढा निरपेक्ष की त्याने मद्रासला कळवले की मला एवढ्या पैशांची गरजच नाही. माझा व कुटुंबाचा खर्च भागून उरणारी रक्कम इतर गरजू विद्यार्थ्याना द्या! अशा प्रकारे सर्व सन्मान मिळवून पण गंभीर आजारी अवस्थेत रामानुजम भारतात परत आला. पुढील दु:खद हकीगत पुढील भागात.

भारताचा थोर गणिती - श्रीनिवास रामानुजम - भाग ३

काही मित्रांच्या सल्ल्याने त्याने ठरवले कीं आपले काम गणितातील परदेशी तज्ञांच्या नजरेला आणावे. त्यासाठी त्याने केंब्रिज मधील तीन थोर गणितज्ञांना पत्र लिहून आपल्या कामाची विस्तृत माहिती कळवली व मार्गदर्शनाची विनंति केली. दोघांनी काही दखल घेतली नाही. मात्र सुदैवाने तिसऱ्या, हार्डी नावाच्या विख्यात गणितज्ञाने त्याच्या पत्राची दखल घेतली. प्रथम त्यालाही, भारतातील मद्रास पोर्ट ट्रस्ट मध्ये कारकुनी करणाऱ्या व फक्त शाळा शिकलेल्या माणसाने गणितातील नवीन प्रमेये शोधल्याचा दावा करावा हे हास्यास्पदच वाटले होते व त्याने पत्र बाजूलाच ठेवून दिले होते. मात्र पत्राला जोडलेल्या पानांतून लिहिलेल्या प्रमेयांची त्याच्या अंतर्मनाने दखल घेतली असावी. कारण पत्राचा विचार त्याची पाठ सोडीना! हार्डी हा जगप्रसिद्ध गणितज्ञ, शिक्षकी पेशाच्या आईबापांचा मुलगा, मध्यमवर्गीय, क्रिकेटची आवड असणारा, अंतर्बाह्य ब्रिटिश, केंब्रिज विद्यापीठाचा फेलो, अशा व्यक्तिमत्वाचा होता. रामानुजमच्या पत्रात त्याला त्याच्या असामान्य प्रतिभेच्या खुणा दिसत होत्या. त्याने त्याचे वजन वापरण्याचे ठरवले. ब्रिटिश सरकारचे इंडिया ऑफिस, मद्रासचा गव्हर्नर, मद्रास युनिव्हर्सिटी या सर्व ठिकाणी त्याने रामानुजमला मद्रास युनिव्हर्सिटीने शिष्यवृत्ति द्यावी यासाठी आग्रह चालवला. युनिव्हर्सिटीला प्रश्न पडला कीं शाळेच्या पुढे न शिकलेल्या व्यक्तीला संशोधन शिष्यवृत्ति कशी काय द्यावी? पण हार्डी साहेब आग्रह धरतो आहे त्याला नाही कसे म्हणावे? व्हाइस चॅन्सेलरने अखेर दाखवून दिले कीं संशोधनाला उत्तेजन देणे हे घटनेप्रमाणे आपले काम आहे व हा इसम या कामाला योग्य आहे असे खुद्द हार्डीसाहेब म्हणतो आहे तेहा शंका घेणारे आपण कोण? अखेर युनिव्हर्सिटीने रामानुजमला महिना ७५ रुपयांची शिष्यवृत्ति मंजूर केली. आतां गणिताला सर्व वेळ देण्यास रामानुजम पूर्ण मोकळा झाला.
एवढ्याने हार्डीसाहेबाचे बिलकुल समाधान झाले नाही. त्याची खात्री पटली होती कीं रामानुजम केंब्रिजला आला तरच त्याच्या प्रतिभेला खरा न्याय मिळेल. त्याने लिहून कळवलेली अनेक प्रमेये खरी वाटत होतीं पण त्यांची पायरीपायरीने सिद्धता पद्धतशीरपणे सिद्ध करून दाखवल्याशिवाय त्याना वा रामानुजमला गणिताच्या जगात मान्यता मिळणार नव्हती. रामानुजमला याची आवश्यकता समजत नव्हती! तसेच मद्रासच्या डबक्यातून बाहेर पडून तो केंब्रिजच्या समुद्रात उतरल्याशिवाय त्याच्या प्रतिभेला खरा बहर येणार नव्हता. आपण रामानुजमच्या बरोबर एकत्र बसून गणितसंशोधन करावे अशी त्याला आच लागली होती. म्हणून त्याने रामनुजमला निरोप पाठवला कीं तूं केंब्रिजला ये! ज्या भारतीय गणितज्ञाकडे हा निरोप आला त्याने परभारेच उत्तर पाठवले कीं धर्मबंधनामुळे समुद्र ओलांडून रामानुजम केंब्रिजला येऊ शकणार नाही. हार्डीने विषय सोडून दिला नाही. त्याचा नॅव्हिल नावाचा मित्र मद्रासला गणितावर व्याख्याने देण्यासाठी येणार होता त्याच्याकडे त्याने रामानुजमला समजावण्याची कामगिरी दिली. त्याच्या भेटीनंतर रामानुजमने केम्ब्रिजला येण्याचे मान्य केले.! कुलस्वामिनीच्या दर्शनाला जाऊन, तिचा मला साक्षात्कार झाला आहे असे आईला समजावले. मोठमोठे लोक आपल्या मुलाला मानतात व कॉलेजात नापास झालेल्या आपल्या मुलाला खास शिष्यवृत्ति मिळते याचा कोठेतरी तिच्या मनावर ठसा उमटला असावा. तिने मान्य केले.
केंब्रिजला जावयाचे तर खर्चाचे काय हा प्रश्न होताच. हार्डी व त्याचा एक मित्र लिटलवुड यांनी व्यक्तिश: वर्षाला पन्नास पौंड खर्च करण्याची तयारी ठेवली होती. पण तेवढ्याने काहीच भागणार नव्हते. इंडिया ऑफिसने हात झटकले मात्र मद्रास युनिव्हर्सिटीने प्रवासखर्च व दोन वर्षांच्या खर्चासाठी ६०० पौंड एवढी भरघोस मदत दिली. त्यामुळे प्रश्न सुटला! १९१३ च्या मार्चमध्ये रामानुजम बोटीने केंब्रिजला रवाना झाला. ट्रिनिटी कॉलेजने त्याला हॉस्टेलला रहावयास जागा दिली व युनिव्हर्सिटीच्या ग्रंथालयाची कवाडे त्याला खुली झाली! प्रोफेसर हार्डीने त्याला आपल्या पंखाखाली घेतले. रामानुजमच्या प्रतिभेचा रथ आता चौखूर उधळू लागला!

भारताचा थोर गणिती - श्रीनिवास रामानुजम - भाग २

रामानुजम हा कुंभकोणम शहरातील एका गरीब वैष्णव अय्यंगार ब्राह्मण कुळातला पहिला मुलगा. पाठची काही भावंडे अल्प वयात वारली. दोन भाऊ जगले ते त्याच्यापेक्षा खूप लहान. बालवयात देवी आल्या व चेहेऱ्यावर खुणा ठेवून गेल्या. शरीरप्रकृति साधारण, खेळांमध्ये रुचि नाही. अभ्यासातील हुशारी मात्र बालवयातच दिसून येई. अंकगणितात आपल्यापेक्षा कोणाला जास्त मार्क मिळाले तर त्याला राग येई! इतर विद्यार्थ्याना शिकवणे त्याला आवडे. शालेय शिक्षण संपेपर्यंत त्याची प्रगति उत्तमच होती व त्यामुळे त्याला कॉलेज शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ति मिळाली. त्याच्या स्वत:च्या किंवा मातुल कुळात उच्च बौद्धिक कामगिरीची कोणतीहि परंपरा नव्हती. ब्राह्मणकुळात जन्म एवढाच वारसा होता. वडील नगण्य व घरात आईचा वरचष्मा होता. घरातील वातावरण सर्व आचारधर्म निष्ठेने पाळणारे होते व त्याचीहि मनोवृत्ति तशीच होती. शाळकरी वयापासून त्याचे गणिताचे आकलन व आकर्षण असामान्य होते. त्याच्या घरात भाडेकरू असलेल्या काही कॉलेज विद्यार्थ्यानी जी. एस. कार नावाच्या लेखकाच्या एका गणिताच्या पुस्तकाशी त्याचा परिचय करून दिला. त्याच्या वयाच्या मानाने ते फारच पुढचे होते. त्याचा रामानुजमच्या आयुष्यावर फार परिणाम झाला. ५००० निरनिराळी प्रमेये, फॉर्म्युले, इक्वेशन्स यांचा हा हा एक संग्रह होता. आल्जिब्रा, जॉमेट्री, ट्रिगॉनॉमेट्री, डिफरन्शिअल इक्वेशन्स अशा अनेक विषयांचा त्यांत समावेश होता. फॉर्म्युले दिले होते पण त्यांच्या सिद्धता दिलेल्या नव्हत्या. हे पुस्तक काही विशिष्ट हेतूने बनवलेले होते. केंब्रिज विद्यापीठाची गणित विषयाची ट्रायपॉस ही परीक्षा तेव्हां फार गाजलेली होती. केंब्रिजचे हुशार विद्यार्थी या परीक्षेला बसत. प्रथम वर्गात पास होणाराना रॅंग्लर ही पदवी मिळे. प्रथम क्रमांकाला सीनियर रॅंग्लर म्हणत. कित्येक भारतीय या परीक्षेला बसत. महाराष्ट्रातील महाजनी व परांजपे ही नावे आठवतील. या परीक्षेला बसणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी हे पुस्तक होते. परीक्षा पास होणारा विद्यार्थी विषेश बुद्धिमान समजला जाई व पुढील आयुष्यात हमखास चमकत असे मात्र तो असामान्य गणिती वा गणितसंशोधक हॊईलच असे नसे! उलट, कित्येक असामान्य गणितज्ञाना ही परीक्षा जड जाई!
शाळकरी वयापासून या पुस्तकाने व गणित या एकाच विषयाने रामानुजमला झपाटून ताकलेले होते. कॉलेजमध्ये गेल्यावर इतर कोणत्याच विषयात त्याला रस वाटेना. परिणामी शिष्यवृत्ति मिळवणारा हा विद्यार्थी कॉलेजात चक्क नापास होऊ लागला. इंग्लिश बऱ्यापैकी येत असूनहि त्याही विषयात नापास! एक दोन वर्षे असे चालून अखेर शिष्यवृति बंद झाली व गरिबीमुळे कॉलेज सोडून घरी बसावे लागले. शिक्षण संपले पण गणिताचा अभ्यास चालूच होता. नोकरी शोधावी तर शिक्षण अर्धवट त्यामुळे काही जमेना. किरकोळ कामे करणे व गणित शिकवणे यावर कसेबसे चालले होते. गणित शिकवणेहि साधारन विद्यार्थ्याच्या डोक्यावरून जाणारे. गणितातला तज्ञ अशी त्याची कीर्ति झाली होती व त्या विषयात रस असलेल्या अनेकांशी मैत्री झाली होती. गणिताचा अभ्यास जोरात चालू होता व नवनवीन मूलगामी तत्वे, फॉर्म्युले, प्रमेये त्याला सुचत होती व स्फुरत होतीं. त्याच्या वह्या भरून जात होत्या. मात्र कोणत्याही प्रमेयाची सिद्धता तो पायरीपायरीने लिहीत नव्हता, ते बरोबर आहेच असा त्याचा ठाम विश्वास असे! त्याला कोणी डिग्री देणार नव्हते याची त्याला पर्वा नव्हती पण आपले काम कोणातरी विद्वानाने पहावे, चर्चा करता यावी यासाठी तो आसुसला होता. भारतात हे कसे जमावे हे कळत नव्हते. पोटाचा प्रष्न होताच. प्रथेप्रमाणे बालवयातच लग्न झालेले होते. पत्नी खूप लहान व अजून माहेरीच होती. मित्रांच्या मध्यस्थीने त्याचे काही संशोधन भारतीय गणित संस्थेच्या प्रकाशनात छापले गेले होते एवढेच! रामचंद्रराव नावाच्या एका मित्राने एक वर्ष त्याचा खर्च चालवला. अखेर त्याची लायकी ओळखणाऱ्या कही वजनदार मित्रांच्या मध्यस्थीने त्याला मद्रास पोर्ट ट्रस्ट मध्ये कनिष्ठ कारकुनाची नोकरी लागली व पोटाचा प्रष्ण काहीसा सुटला. मोकळा वेळहि मिळू लागला कारण त्याने झटून काम करावे अशी कोणाची अपेक्षा नव्हतीच. नोकरी मिळाल्यावर पत्नी घरी आली व संसार कसाबसा सुरू झाला. सासूसुनेचे पटत नव्हते व सासू सुनेचा प्रथेप्रमाणे छळ करत होती. शिक्षण अर्धवट राहिल्यामुळे कार च्या जुन्या झालेल्या पुस्तकाच्या नंतरच्या गणित विषयातील नवीन घडामोडी त्याला अज्ञात होत्या. मात्र त्याची प्रतिभा स्वयंभू होती व इतरांनी शोधलेली कित्येक प्रमेये त्याला स्वतंत्रपणे सुचली होती व त्याच्या वहीत सिद्धतेशिवाय लिहिलेली होती. पण एक प्रकारे त्याची प्रगति खुंटली होती व पुढचा मार्ग दिसत नव्हता. तो कसा खुला झाला हे पुढील भागात पाहूं.

भारताचा थोर गणिती - श्रीनिवास रामानुजम

रॉबर्ट कानिगेल नावाच्या लेखकाने १९९१ साली लिहिलेल्या रामानुजमच्या चरित्रावर हा लेख आधारलेला आहे. भारतीय गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजम याचे नाव सर्व भारतीयांना माहीत असते पण त्याचा काळ आता मागे पडल्यामुळे व गणित विषयातील त्याची असामान्य कामगिरी सामान्य सुशिक्षिताच्या परिचयाची नसल्यामुळे त्याच्याबद्दल आपणाला फारशी माहिती नसते. रामानुजमच्या मृत्यूनंतर ७० वर्षानी एका अमेरिकन अभ्यासकाला त्याचे विस्तृत चरित्र लिहावेसे वातले यातच त्याची थोरवी उघड होते. त्याने हे चरित्र खूप संशोधन करून माहितीपूर्ण असे लिहिले आहेच पण त्याबरोबर त्याच्या गणिततील कामगिरीचाही चांगला परिचय करून दिला आहे हे विशेष. लेखकाने रामानुजम चा बालपणाचा व तारुण्याचा काल, तेव्हाचे भारताच्या दक्षिण भागातील शैक्षणिक व सामाजिक वातावरण, त्याचे केंब्रिजमधील आयुष्य, त्याची गणितातील अद्वितीय कामगिरी या सर्वांचे माहितीपूर्ण व वास्तव चित्रण केले आहे. रामानुजम् च्या गणितसंशोधनाने अभ्यासकांना घातलेली भुरळ त्यच्या पश्चातहि दीर्घकाळ टिकली व त्याचीं प्रमेये अभ्यासण्याचे काम विद्वानांना अनेक दशके पुरले! त्याच्या अल्प आयुष्यात चर्चिल्या गेलेल्या त्याच्या प्रमेयांपेक्षां कितीतरी अधिक फॉर्म्युले व इक्वेशने त्याने आयुष्याच्या अखेरच्या वर्षात लिहून ठेवली व तीं नंतर उजेडात आली! हे पुस्तक इतके विस्तृत व माहितीने परिपूर्ण आहे की त्याचा परामर्ष थोडक्यात घेता येणार नाही. रामानुजम च्या ऐन तारुण्यात झालेल्या निधनामुळे मात्र मन विषण्ण होते. रामानुजमवे जीवन व गणितातील थोर कार्य याचा अल्प परिचय या पुस्तकाच्या आधारे करून देणार आहे.