विविध कॅलेंडरे - भाग १

विविध धर्मी लोकांच्या वर्षगणनेची देत असलेली माहिती कोणा एकाच पुस्तकावरून दिलेली नाही. निरनिराळ्या वेब-साइट्स वरून ती जमा केलेली आहे. त्यामुळे लेखकाचे नाव देता येत नाही. क्षमस्व!
१. हिंदु कॅलेंडरे चांद्रमासावर आधारलेली असतात. दिवस सूर्योदयापासून सुरू होतो. सूर्यॊदयाचे वेळी चंद्राची जी तिथि चालू असेल ती त्या दिवसाची तिथि असते. त्यामुळे कलकत्त्याचे व मुंबईचे पंचांग एकाच तारखेला वेगळ्या तिथि दाखवू शकेल. मुंबईत व अमेरिकेत नक्कीच!
२. ज्यू लोकांचे कॅलेंडरहि काहीसे चांद्रगणनेवर आधारलेले आहे. ज्यूंचा दिवस मात्र सूर्यास्तापासून सुरू होतो. हिंदूंचा आठवडा सात दिवसांचा व प्रत्येक दिवसाला सोम-मंगळ अशी नावे आहेत. ज्यूंचाहि सात दिवसांचा सप्ताह असतो. पण पहिल्या सहा दिवसाना नावेच नाहीत. पहिला - दुसरा असे म्हणावयाचे. सातव्याचे नाव शब्बाथ. तो हिंदूंचा (बहुधा) रविवार.
३. ज्यूंचे वर्ष बारा महिन्यांचे. महिन्यांचे दिवस ३० व २९ आलटून पालटून येतात. मात्र आठवा व नववा महिना कधी २९ व कधी ३० दिवसांचा. त्याचे नियम क्लिष्ट आहेत. त्यामुळे वर्षाचे दिवस ३५३, ३५४ वा ३५५ कोणतेही असतात.
४. हिंदूंचे वर्ष १२ चांद्र महिन्यांचे व सौर वर्षाशी जुळवून घेण्यासाठी २८-२९ महिन्यांनंतर एक अधिक महिना येतो. त्याबद्दलचा नियम सूर्याच्या राशिसंक्रमणाशी जोडलेला व सुस्पष्ट आहे. ज्यू लोकहि अधिक महिना घेतात. मात्र त्याचे नियम वेगळे आहेत. दर १९ वर्षांच्या चक्रामध्ये ३,६,८,११,१४,१७ व १९ ही वर्षे अधिक महिन्याची. हा अधिक महिना दर वेळेला ११व्या महिन्यानंतरच येतॊ व तो ३० दिवसांचा असतो. बाराव्या महिन्याचे नाव अडार असे आहे. अधिक महिन्याचे नाव अडार-१ असे होते व बारावा महिना त्या वर्षी अडार-२ असे नाव घेतो. हिंदूंमध्येहि अधिक चैत्र व निज चैत्र असे म्हणतात.
५. हिंदु महिने नेहेमी शुक्लप्रतिपदेला (उत्तर भारतात कृष्णप्रतिपदेला) सुरू होतात. ज्यूंचे वर्ष (पहिला महिना) प्रतिपदेला सुरू होते. मात्र महिन्यांचे दिवस ३० वा २९ ठरलेल्या क्रमाने येत असल्यामुळे इतर महिन्यांची सुरवात प्रतिपदेला होतेच असे नाही. सर्व सणवार, उपासना दिवस त्यांच्या विशिष्ट महिन्याशी व दिवसाशी निगडित असतात.
इतर कालगणनांची माहिती पुढील भागात.