विविध कॅलेंडरे भाग - २

५ मुसलमानांची कालगणना चांद्रवर्षानुरूप होते. वर्षाचे बारा चांद्रमास असतात व त्याना नावे आहेत. महिने शुक्ल प्रतिपदेला सुरू होतात. हिंदु-ज्यू कालगणनेपेक्षा मुख्य व महत्वाचा फरक म्हणजे सौरवर्ष व चांद्रवर्ष यांतील सुमारे ११ दिवसांचा फरक जुळवून घेण्यासाठी अधिक महिना वा इतर काही व्यवस्था नाही. बारा चांद्र महिने संपले की नवीन वर्ष सुरू! त्यामुळे वर्षारंभ व इतर सण वा उपासना दिवस दर वर्षी मागेमागे येतात. दर ३३ वर्षानी गाडी पुन्हा मूळपदावर येते. इस्लामच्या उदयापूर्वी अरबस्तानात ज्यूंची कालगणनाच होती. तेव्हाचे प्रचारातील आदिवासी वा ज्यू सणवार ऋतुचक्राशी निगडित होते. असे वाचनात आले की या सणांचा इस्लाम धर्मीयांवर पगडा राहू नये यासाठी महंमद पैगंबराने अधिकमासाची पद्धत जाणीवपूर्वकच बंद केली. त्यामुळे जुने सणवार लोक विसरले. हिजरी सन व इसवी सन याचे एकास एक असे नाते राहत नसल्यामुळे इतिहास संशोधकाना त्याची कोष्टके बनवून काळजीपूर्वक वापरावी लागतात!
६. आज जगात मुख्यत्वे वापरात असलेले कॅलेंडर म्हणजे इसवी सन. ख्रिस्तजन्मापासून याची सुरवात मानली जाते पण त्याची खात्री देता येत नाही. ही कालगणना पूर्णपणे सौरवर्षाची आहे. महिन्यांचाहि चंद्राशी काही संबंध नाही. वर्षाचे ३६५ दिवस बारा महिन्यांमध्ये कमीजास्त वाटलेले आहेत. मात्र ३-३ महिन्यांत ते साधारण सारखे आहेत. प्रत्यक्षात ही कालगणना ज्युलियस सीझरने ख्रिस्तापूर्वी ४५ वर्षे आधी सुरू केली तेव्हा त्याला ज्युलियन कॅलेंडर नाव होते. वर्षाचे ३६५ दिवस होते. लीप इयरचीहि पद्धत होती मात्र लीप इयर दर तीन वर्षानी घेतले जाई. इ. स. ३६ पर्यंत यामुळे जादा दिवस मोजले गेल्याचे स्पष्ट झाले. तेव्हा रोमन राजा ऑगस्टस याने ती दुरुस्त केली, जादा मोजलेले दिवस गाळले व लीप इयर ४ वर्षानी येऊ लागले. मात्र १००, २००, ३०० ही वर्षेहि लीप इयर मोजली गेल्यामुळे इ. स. १५८२ पर्यंत दहा दिवस जादा मोजले गेले होते असे दिसून आले. म्हणून पोप ग्रेगरी याने त्या वर्षी फेब्रुवारी महिन्यात असा फतवा काढला की ऑक्टोबर महिन्यात ४ तारखेनंतर दहा दिवस गाळावे व एकदम १५ तारीख घ्यावी. तसेच शतकाचे शेवटचे वर्ष लीप इयर घेऊ नये पण १६००, २००० ही वर्षे लीप इयर घ्यावी. तेव्हापासून हाच नियम लीप इयर बद्दल वापरला जातो. या सुधारणेनंतर या कॅलेंडरचे नाव ग्रेगेरियन कॅलेंडर असे पडले.
७. पोपचा फतवा त्याच्या अमलाखालील कॅथॉलिक राष्ट्रांनी लगेच अमलांत आणला. ब्रिटन, स्वीडन या प्रॉटेस्टंट राष्ट्रांनी मात्र १७० वर्षांनंतर १७५२-५३ मध्ये हा बदल केला. रशिया, ग्रीस ही राष्ट्रे कॅथॉलिक खरी पण त्यांचे ग्रीक चर्च हे पोपच्या लॅटिन चर्चपेक्षा वेगळे त्यामुळे रशियाने कम्युनिस्ट राज्यक्रांतीपर्यंत हा बदल केला नव्हता. तथाकथित ऑक्टोबर क्रांति प्रत्यक्षात नोव्हेंबरमध्ये झाली! ग्रीसने तर १९२३ मध्ये हा बदल अमलात आणला. युरोपातील या तथाकथित पुरोगामी राष्ट्रांनी हा आवश्यक बदल स्वीकारण्यास एवढा दीर्घ काळ घेतला.
८. पारशी धर्म व संस्कृति ही फार प्राचीन. त्यांची कालगणना आणखीनच गोंधळाची आहे. शिवाय इराणातील उरलेले पारशी व भारतातील पारशी यांच्यातहि फरक आहे. फसली, कदमी व शहेनशाही अशी तीन कॅलेंडरे त्यांच्यात प्रचारात आहेत. फसली पद्धतीप्रमाणे ३०दिवसांच्या १२ महिन्यांचे वर्ष होते. शेवटच्या महिन्यानंतर ५ किंवा लीप इयरच्या वर्षी ६ जादा बिननावाचे दिवस जोडले जातात. वर्षाची सुरवात वसंतसंपाताच्या दिवशी २३ मार्चला होते. संपात दिवस थोडाथॊडा मागे येत असल्याने तो एक दिवस मागे येईल तेव्हा बहुधा ते एक दिवस गाळतील! वर्षारंभ वसंतसंपाताला घेणे हे शास्त्रशुद्ध आहे. ग्रेगेरियन कॅलेंडरमध्येहि १ जानेवारीला वर्षारंभ करण्यापेक्षा वसंतसंपातापासून करणे योग्य होईल. पण हा बदल आता कठीण आहे! ही पद्धत भारतातील एका विद्वान पारशाने सुचवली व इराणात ती अमलात आली पण भारतातील पारशांनी ती स्वीकारलेली नाही! त्यांच्या इतर दोन पद्धती मला नीटशा कळल्याच नाहीत.
९. जगातील बहुतेक सर्व जुन्या संस्कृतींनी चांद्रवर्षावर आधारलेली कालगणना वापरली. यांत नवल नाही. काळाचे दिवस व वर्ष हे दोन मापक नॆसर्गिक आहेत. त्याचे मधले माप हे अमावास्या ते अमावास्या या सहज कळणाऱ्या नैसर्गिक घटनेशी निगडित असणे साहजिक आहे. मात्र चांद्र महिने व वर्ष यांची सांगड घालणे सोपे नसल्यामुळे त्याबाबत फरक पडलेले आहेत.